Από την πολιτική στον ανθρωπισμό: προσφυγικό ζήτημα και μαζική κουλτούρα

03/06/2017

Γιάννης Βούλγαρης

Πριν από λίγο καιρό, η Πάμελα Άντερσον έγινε μία από τους πολλούς επωνύμους που παρεμβαίνουν δημόσια στο προσφυγικό ζήτημα. Όπως αναφέρει το« Έθνος», μέσω της εφημερίδας «Le Figaro»: «Η σταρ του σινεμά και της τηλεόρασης αφού πήγε σε ένα super market της περιοχής και έκανε μερικές αγορές, στη συνέχεια πήγε και μοίρασε τρόφιμα, βιβλία ζωγραφικής και σκεπάσματα στους μετανάστες [και πρόσφυγες] του Linière à Grande-Synthe [χώρος φιλοξενίας], στη βόρεια Γαλλία.»

Στην προκειμένη περίπτωση, υπάρχουν τρία επίπεδα αναφοράς. Πρώτο, και κατώτερο, αυτό των προσφύγων, στο οποίο βρίσκονται άνθρωποι χωρίς αγοραστική δυνατότητα, όντας εντός του «χώρου φιλοξενίας», οι οποίοι όμως έχουν υπάρξει καταναλωτές της βιομηχανικής κουλτούρας. Στο δεύτερο επίπεδο, συναντούμε τη μάζα καταναλωτών, οι οποίοι έχουν αγοραστική δυνατότητα, καταναλώνουν προϊόντα του super market, αλλά και της βιομηχανικής κουλτούρας. Το τρίτο, και τελευταίο επίπεδο, αποτελείται από τους εκπροσώπους της βιομηχανικής κουλτούρας, εν προκειμένω την Πάμελα Άντερσον, οι οποίοι έχουν αγοραστική δυνατότητα και, κυρίως, παράγουν τα προϊόντα της βιομηχανικής κουλτούρας.

Αφού πάει στο super market, η Άντερσον προσφέρει το φαΐ των καταναλωτών του δευτέρου επιπέδου, σε αυτούς που ανήκουν στο τρίτο. Η διανομή τροφίμων, στο χώρο φιλοξενίας, δεν αποτελεί απόπειρα εξομοίωσής της με τους πρόσφυγες· οι πρόσφυγες δεν την αφορούν ως κοινό, αφού δεν είναι καταναλωτές. Αντιθέτως, με την ενέργεια αυτή, η σταρ προσομοιώνεται με τα άτομα του δευτέρου επιπέδου. Απεκδύεται, μόνο προσωρινά, την ιδιότητα της πλουσίας, και απευθυνόμενη στους καταναλωτές, δίνει το μήνυμα ότι μόνο κάποιος που πηγαίνει στο super market μπορεί να βοηθήσει τους πρόσφυγες. Όμως, δεν προσφέρει στους μετανάστες αυτό που τρώει η ίδια ως πλούσια· προσφέρει αυτό που δεν τρώει.

Ακριβώς γι’ αυτό, το μήνυμα είναι ψευδές: διότι είναι πλούσια επειδή είναι διάσημη, και όχι το αντίστροφο. Αυτή είναι, άλλωστε, η αιτία που το γεγονός γίνεται είδηση: η δημοτικότητα της σταρ.

Σε αυτό το σημείο, ας χρησιμοποιήσουμε τη λέξη «άνθρωπος», δημιουργώντας μια σύντομη πρόταση, για την  περιγραφή της παραπάνω πράξης: «Η Π. Άντερσον (άνθρωπος) βοηθά τους ταλαιπωρημένους ανθρώπους (πρόσφυγες), σαν απλός άνθρωπος (πηγαίνοντας στο super market)».

Η λέξη «άνθρωπος», αφορά συγχρόνως κάθε ένα από τα τρία επίπεδα. Εδώ έρχεται και η σύντομη δήλωση της σταρ: «το πρόβλημα (μεταναστευτικό – προσφυγικό) δεν είναι πολιτικό, αλλά ανθρωπιστικό».  Επί της ουσίας, η πράξη της δεν προκύπτει από το γεγονός ότι η ίδια, ο μέσος καταναλωτής και ο πρόσφυγας είναι άνθρωποι, αλλά από το ότι όλοι τους είναι καταναλωτές. Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, το γεγονός ότι από την παραπάνω δήλωση, λείπει η λέξη «μόνο» (μόνο πολιτικό).  Αν το προσφυγικό δεν είναι –καθόλου- πρόβλημα πολιτικό, τότε, αφού μας αφορά όλους ως ανθρωπιστικό, ποιόν αφορά ένα πολιτικό πρόβλημα;

Με βάση τη λογική της Άντερσον, αν ένα θέμα απασχολεί μέχρι και τους ανθρώπους του τρίτου επιπέδου, είναι ανθρωπιστικό. Όμως αυτή την πράξη ενασχόλησής της με το προσφυγικό, την κάνει είδηση, η οποία υποτίθεται ότι αφορά όλη την κοινωνία· απλώς και μόνο, επειδή είναι είδηση.

Φτάνουμε, λοιπόν, στην αντιστροφή της πρότασης «Είναι ανθρωπιστικό, άρα μας αφορά όλους», καταλήγοντας στην πρόταση «Μας αφορά όλους, άρα είναι ανθρωπιστικό». Όμως, πάλι με τα φώτα της Άντερσον, αν κάτι είναι ανθρωπιστικό, δεν είναι πολιτικό. Επομένως, τα πολιτικά προβλήματα δεν μας αφορούν όλους. Ποιους αφορούν λοιπόν;

Ο τρόπος με τον οποίο κάνει τη δήλωση, αλλά και ο συνολικότερος ρόλος της, μας κατευθύνει στο συμπέρασμα ότι τα πολιτικά προβλήματα δεν αφορούν την ίδια. Κύριος αποδέκτης του μηνύματός της είναι  τα άτομα που ανήκουν στο δεύτερο επίπεδο, αλλά και οι πρόσφυγες μπορούν να θεωρηθούν αποδέκτες, μόνο ως δυνάμει μέλη αυτού του επιπέδου. Ο μέσος καταναλωτής, πάντως, παρακολουθώντας τη δήλωση, ταυτίζεται είτε με την Άντερσον, στο ρόλο του φιλεύσπλαχνου σωτήρα, είτε με τον πρόσφυγα, ως τραγική φυσιογνωμία. Και στις δύο περιπτώσεις τα δικά του πολιτικά προβλήματα, δεν τον αφορούν.

Ο απρόσμενος χαρακτήρας της κίνησης της Άντερσον, να μοιράσει «τρόφιμα, βιβλία ζωγραφικής και σκεπάσματα» σε πρόσφυγες, έχει και άλλη μία πλευρά: Δημιουργεί την αίσθηση στον μέσο καταναλωτή, ότι πρέπει να κάνει κάτι διαφορετικό από την καθημερινότητά του. Αλλά αυτή η καθημερινότητα είναι ακριβώς η κατανάλωση της ίδιας της Άντερσον, και της κάθε σταρ, ως προϊόντων. Με αυτόν τον τρόπο, ο μέσος καταναλωτής εγκλωβίζεται ανάμεσα σε δύο μηνύματα· ένα κενό μήνυμα: «Ανθρωπισμός», και ένα μήνυμα που ακυρώνεται εκ των προτέρων:  «Κάνε κάτι διαφορετικό, από αυτό που σου έχω μάθει».

Θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί, εύλογα, αν η Πάμελα Άντερσον τα είχε όλα αυτά κατά νου, όταν προέβη στη συγκεκριμένη ενέργεια. Πέρα από την υπόθεση ότι η ίδια δεν έχει τίποτα κατά νου, αυτή είναι και η ισχύς του κυρίαρχου συστήματος:  Να μπορεί κανείς να αναπαράγει δεκάδες διαφορετικές αντιλήψεις της κυρίαρχης ιδεολογίας, χωρίς να ξέρει καν ότι υπάρχουν.

———

*Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι φοιτητής στο Μαθηματικό Πάτρας.