Η Αλίκη στη Χώρα των Καπιταλιστών

18/06/2016

Πάνος Χριστοδούλου

Αλίκη: Μου λέτε, σας παρακαλώ, ποιο δρόμο θα πάρω από δω και πέρα;
Γάτα: Αυτό εξαρτάται πολύ από το που θέλεις να πας.
Αλίκη: Δε με νοιάζει, όπου να ναι.
Γάτα: Τότε δεν έχει σημασία ποιο δρόμο θα πάρεις. (Κάρολ, 1865)

Το παραπάνω απόσπασμα ίσως αποτελεί το θεμέλιο λίθο της καπιταλιστικής αντίληψης για την οργάνωση. Όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια του άρθρου, οι θεωρητικοί του καπιταλισμού δίνουν τεράστια σημασία στον προορισμό ή στο στόχο. Τόσο μεγάλη που όλη η θεώρηση τους για τα οικονομικά, σχεδόν βασίζεται στην οριοθέτηση αυτού του στόχου και ακολούθως στο πως μπορεί να πραγματωθεί. Σε αντίθεση, η αριστερά φαίνεται να αντιμετωπίζει περισσότερο το στόχο ως ….παραμύθι και να εστιάζει περισσότερο στο ταξίδι προς το στόχο (το οποίο μάλιστα τις περισσότερες φορές δεν είναι καν ευχάριστο). Αλλά σε αυτό θα γίνει πιο εκτενείς αναφορά στο τέλος του άρθρου. Προς το παρόν θα γίνει σχολιασμός της συστημικής αντίληψης για τη λειτουργία των πραγμάτων.

Οργανισμός

Στο χώρο της διοικητικής επιστήμης ο όρος οργάνωση εμφανίζεται με δύο έννοιες, της οντότητας (ένα κόμμα, ένα σχολείο, ένα νοσοκομείο), που είναι συνώνυμη του οργανισμού, αλλά και αυτή της σειράς ορισμένων ενεργειών (δράση) (Σαΐτης, 1992). Η οργάνωση, με τη δεύτερη αυτή σημασία, ταυτίζεται με την έννοια του οργανισμού, που σημαίνει σύνολο καθιερωμένων σχέσεων που διέπουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των στοιχείων ενός συστήματος (Κανελλόπουλος, 1994).
Σε αυτό το πλέγμα σχέσεων και εννοιών, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο πως γίνεται να λειτουργήσει αποτελεσματικά ένα τέτοιο σύνολο. Εδώ εμφανίζεται η διοίκηση, η οποία κατά τον Folett (1989) συνιστά την τέχνη της επίτευξης των στόχων μέσω άλλων ανθρώπων. Παρατηρείται λοιπόν ότι η διοίκηση δεν αποκτά μόνο τεχνοκρατικά χαρακτηριστικά, αλλά μι συνολικότερη φιλοσοφική διάσταση για τη διαχείριση όχι μόνο υλικών αλλά και ανθρώπων. Σε αυτό κομβικό ρόλο διαδραματίζει η δομή και ο τρόπος λειτουργίας της όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια. Τα τέσσερα βασικά στάδια της διοίκησης είναι ο προγραμματισμός, η οργάνωση, η καθοδήγηση, ο έλεγχος και η ταυτόχρονη ανασκόπηση και τροποποίηση.

Προγραμματισμός

Ο σχεδιασμός/προγραμματισμός σημαίνει να αποφασιστεί προκαταβολικά τι θα γίνει, πως θα γίνει και ποιος θα το κάνει. Ο σχεδιασμός/προγραμματισμός γεφυρώνει το χάσμα από το σημείο που βρισκόμαστε στο σημείο που θέλουμε να πάμε (Koontz, O Donell, 1984). Φυσικά έμφαση δίνεται και στις εναλλακτικές δυνατές πορείες προς τον στόχο όπως γίνεται εμφανές από τον ορισμό των Montana και Charnov (1993): προγραμματισμός είναι η διεργασία ορισμού του οργανισμού, η επιλογή μιας κατεύθυνσης και η εξέταση εναλλακτικών δρόμων πορείας προς αυτή την κατεύθυνση.
Έτσι η διαδικασία του προγραμματισμού περιέχει τα ακόλουθα βήματα: καθορισμό των αντικειμενικών σκοπών του οργανισμού, ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων για την πραγματοποίηση του κάθε στόχου, διερεύνηση των συνθηκών και προϋποθέσεων για κάθε πιθανή λύση, αξιολόγηση των εναλλακτικών προτάσεων, επιλογή της καλύτερης δυνατής εναλλακτικής λύσης, διαμόρφωση επιμέρους σχεδίων για την επίτευξη του τελικού σκοπού και εφαρμογή των σχεδίων. Σε αυτή την πορεία ιδιαίτερη σημασία έχει η μη αυθαίρετη επιλογή των στόχων.
Οι περιορισμοί που εμφανίζονται έχουν να κάνουν με τη μη βέβαιη επιτυχία της διαδικασίας (κάτι που φαίνεται μετά την εφαρμογή της- ο σχεδιασμός απλά βελτιώνει της πιθανότητες επιλογής της κατάλληλης πορείας), ο προσανατολισμός ορισμένων στην εκτέλεση καθηκόντων με απουσία αφαιρετικής σκέψης και ο αστάθμητος παράγοντας άνθρωπος. Επίσης διάφοροι περιορισμοί μεταβάλλονται ανάλογα με το αντικείμενο της εκάστοτε οργάνωσης (για παράδειγμα στις δομές υγείας επιπλέον ιδιαιτερότητες είναι η φύση του αγαθού, η απειλή της ασθένειας, οι μεταβολές στο κοινωνικό και τεχνολογικό περιβάλλον, ο περιορισμός των πόρων).

Οργάνωση

Η οργάνωση δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά μέσο για την επίτευξη των σκοπών του οργανισμού. Σε αυτό το πλαίσιο, οργάνωση είναι η δραστηριότητα που καθορίζει τον (επίσημο) ρόλο του καθενός στον Οργανισμό, καθώς και τους κανόνες και όρους μέσα στους οποίους θα γίνεται η κάθε δραστηριότητα (Gray, Smeltzer, 1989). Για το παραπάνω ακολουθούνται τα εξής βήματα: καθορισμός συγκεκριμένων εργασιών, καθορισμός γενικών δραστηριοτήτων, στελέχωση των θέσεων με το κατάλληλο προσωπικό, δημιουργία οργανωτικής δομής και καθορισμός των σχέσεων εξουσίας ανάμεσα στους εργαζόμενους, αξιολόγηση του υπάρχοντος συστήματος-ανατροφοδότηση.
Ουσιαστικά αχνοφένεται η είσοδος της εξειδίκευσης της εργασίας, την οποία πρώτος διαμόρφωσε και μελέτησε ο Adam Smith το 1793, με φερόμενα ως πλεονεκτήματα τη βελτίωση στην ικανότητα εκτέλεσης της εργασίας, την αύξηση της παραγωγής, την εντατικότερη χρησιμοποίηση του εξοπλισμού, την ευκολία στην εποπτεία και κυρίως στην αντικατάσταση των εργαζομένων. Παρόλαυτα η εξειδίκευση παρουσίασε προβλήματα στην εφαρμογή της (όπως η πτώση της παραγωγικότητας, η κούραση, η απροσεξία) για τα οποία δεν χάθηκε χρόνος να βρεθούν αντίβαρα: η δυνατότητα διεύρυνσης των καθηκόντων των εργαζομένων, ο εμπλουτισμός των καθηκόντων και η αυτοδιοικούμενες μονάδες.
Αναπόσπαστο κομμάτι της οργάνωσης είναι και η τμηματοποιήση, δηλαδή ο επιμερισμός των τμημάτων σε συγκεκριμένες ομάδες. Ο καταμερισμός αυτός μπορεί να γίνει είτε με βάση το αντικείμενο είτε με βάση την γεωγραφία.

Δικαιοδοσία

Δικαιοδοσία είναι ουσιαστικά η δυνατότητα κάποιου να ασκεί εξουσία σε άλλους (Certo, 1980).. Πως προκύπτει όμως και πως διανέμεται; Το πιο βασικό στοιχείο είναι ότι δεν ισχύει αν οι ίδιοι στους οποίους ασκείται δεν την αποδεχτούν. Σύμφωνα με τη θεωρία αποδοχής της δικαιοδοσίας, η πραγματική πηγή της είναι οι εργαζόμενοι (Barnard, 1938). Αν αποδεχτούν μια εντολή από κάποιον ανώτερο, επιβεβαιώνουν το δικαίωμα του να δίνει εντολές. Η δικαιοδοσία παραχωρείται σε θέσεις και όχι σε πρόσωπα ενώ διατρέχει τον οργανισμό από πάνω προς τα κάτω. Η δικαιοδοσία συνοδεύεται με την ευθύνη και την υπευθυνότητα.

Λήψη Αποφάσεων

Οι αποφάσεις χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τις προγραμματισμένες (ρουτίνας) και της απρογραμμάτιστες και σε τρία επίπεδα, στρατηγικού (σκοπός και κατεύθυνση), διαχειριστικού (υλοποίηση κσι εξειδίκευση) και λειτουργικού (καθημερινές λειτουργίες) χαρακτήρα. Αντίστοιχα παρουσιάζονται τρία στιλ μάνατζερ ως προς τον τρόπο λήψης αποφάσεων: ο μάνατζερ που αποφεύγει τα προβλήματα (και κατά επέκταση προτιμά τη σταθερότητα), ο μάνατζερ που λύνει τα προβλήματα και ο μάνατζερ που αναζητά τα προβλήματα καθώς τα θεωρεί εν δυνάμει ευκαιρίες.
Ο τρόπος λήψης αποφάσεων μπορεί να γίνει με απολυταρχικό τρόπο (αποφασίζομεν και διατάζομεν), ασκώντας επιρροή για να υιοθετηθεί η απόφαση (επιρρεάζομεν και διατάζομεν), συμβουλευόνενοι προ της λήψης και με δημοκρατικό τρόπο (δεν ευρέθησαν ακριβή στοιχεία περιγραφής). Η ληψη της απόφασης σε κάθε περίπτωση ακολουθεί τα εξής στάδια: αναγνώριση του ζητήματος, καθορισμός των απαιτήσεων και των κριτηρίων απόδοσης, παραγωγή εναλλακτικών λύσεων, αξιολόγηση και επιλογή της πιο κατάλληλης, υλοποίηση και εφαρμογή.
Οι συνθήκες στις οποίες λαμβάνεται η απόφαση είναι: απόλυτης βεβαιότητας (πλήρη στοιχεία), κινδύνου (περιορισμένα στοιχεία) και αβεβαιότητας (κανένα στοιχείο). Έχει ιδιαίτερη σημασία να τονισθεί ότι προβλέπεται, και ως εκ τούτου θεωρείται λογικό, να μην υπάρχει βεβαιότητα στη λήψη απόφασης. Η επιστημονική θεωρεία, η μελέτη και η έρευνα δε μπορούν να εξασφαλίσουν πάντα την εξ των προτέρων λήψη της ορθής επιλογής. Το μεταβαλλόμενο περιβάλλον, τόσο οικονομικό όσο κοινωνικό, αλλάζει τα προβλήματα που εμφανίζονται με αποτέλεσμα να χρειάζεται η παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα, για τη λήψη μιας απόφασης. Φυσικά και εδώ εμφανίζονται ιδιαιτερότητες σε σχέση με το αντικείμενο που λαμβάνονται αποφάσεις (για παράδειγμα στην υγεία πρέπει να συνυπολογίζεται η μοναδικότητα του κάθε ασθενή, η ανάγκη τήρησης κανόνων ηθικής δεοντολογίας, η κρισιμότητα των περιπτώσεων, ο περιορισμένος αριθμός των δυνατών επιλογών, η ανάγκη άμεσης επέμβασης και η ιδιότητα του λειτουργού).

Ιντερλούδιο: οι θεοί του Ολύμπου

Σύμφωνα με τους Harrison και Handy (1993) υπάρχουν 4 διαφορετικοί τύποι κουλτούρας λειτουργίας, οι οποίοι έχουν πάρει το όνομά τους από 4 θεούς του Ολύμπου: .
• Δίας: Αυτή η κουλτούρα έχει ως κύριο χαρακτηριστικό της την εξουσία. Διαμορφώνεται από τον επικεφαλής της και διακρίνεται από ένα απολυταρχικό και συγκεντρωτικό κλίμα. Τα μέλη οφείλουν να δείχνουν αφοσίωση και υπακοή και να επιτυγχάνουν τους στόχους εφόσον επιθυμούν να διατηρήσουν τη θέση τους . Δημιουργούνται παράλληλοι κύκλοι γύρω από τον επικεφαλή, στους οποίους διοχετεύεται η πληροφορία μέσω διαπροσωπικών σχέσεων εξάρτησης.
• Απόλλων: Αυτή η κουλτούρα συναντάται σε οργανισμούς όπου η ιεραρχία παίζει σημαντικό ρόλο. Ο οργανισμός είναι ένα σύστημα στο οποίο οι κανόνες διασφαλίζουν τη σταθερότητα και τη συνοχή των λειτουργιών του οργανισμού και στο οποίο κάθε μέλος έχει το ρόλο του και τις ευθύνες του.
• Αθηνά: Η κουλτούρα αυτή δίνει έμφαση στη συνεργασία, την ομαδική προσπάθεια και τη συνεισφορά των υπαλλήλων στην επίλυση προβλημάτων. Τα μέλη του οργανισμού αξιολογούνται βάσει των ικανοτήτων, της εμπειρίας και της απόδοσής τους. Η δημιουργικότητα και ο επαγγελματισμός είναι τα κύρια χαρακτηριστικά και κίνητρο αποτελεί η επίδειξη αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας στην εργασία.
• Διόνυσος: Το κεντρικό στοιχείο αυτής της κουλτούρας είναι ο ατομικισμός. Τα μέλη ενός τέτοιου οργανισμού επιθυμούν να διαθέτουν ανεξαρτησία, ευελιξία και ελευθερία. Χρησιμοποιούν τις διαπροσωπικές σχέσεις και τη διαπραγμάτευση για να επιτύχουν τους στόχους.

Επικοινωνία

Η επικοινωνία έχει τρία στοιχεία: την πηγή του μηνύματος, το μήνυμα και το δέκτη.Σημσντικό ρόλο με βάση κοινωνικούς ψυχολόγους (Kelman, 1961, Triandis et all, 1966) στην αποδοχή του μηνύματος παίζει η αρέσκεια προς την πηγή: η πηγή πρέπει να αρέσει στο στόχο και να δημιουργεί κάποια αίσθηση ομοιότητας (εμφάνιση, ιδεολογία, κοινωνική τάξη, θρησκεία, εθνικότητα) με τον στόχο. Το ίδιο το μήνυμα εκπέμπει εκτός από πληροφορίες και συγκεκριμένα ψυχολογικά κίνητρα, ακόμα και φόβο, ώστε να δημιουργεί εμπιστοσύνη στο δέκτη. Ακόμα και οι συνθήκες του περιβάλλοντος και της ψυχολογίας του δέκτη κρίνουν τον τρόπο που λαμβάνει το κάθε μήνυμα.

Καθοδήγηση

Η καθοδήγηση συνιστά το στάδιο στο οποίο ένα άτομο επηρεάζει τις πράξεις και τη συμπεριφορά άλλων, για την επίτευξη κάποιου στόχου. Παρατηρείται κατά τον Bass (1960) η επιχειρούμενη ηγεσία (εμφανής καθοδήγηση), η επιτυχής ηγεσία (πλάγια καθοδήγηση) και η αποτελεσματική (καθοδήγηση με πειθώ) ηγεσία. Έχοντας ξεφύγει από την γενετική θεωρία για τον ηγέτη, όσο και από την αναζήτηση χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, οι σύγχρονες θεωρίες αναφέρονται στις προσεγγίσεις συμπεριφοράς και προσανατολισμού ως προς τον εργαζόμενο και το αποτέλεσμα, καταλήγοντας σε ένα διευθυντικό πλέγμα (Blake, Mouton, 1981). Πιο σύγχρονα ακόμα εμφανίσθηκαν οι προσεγγίσεις εξάρτησης που έχουν ως βάση την ισορροπία ανάμεσα στη χρήση της δικαιοδοσίας και την αυτονομία των εργαζομένων (Tannenbaum, Schmidt, 1958).

Υποκίνηση

Άλλη μια μεγάλη συμβολή των κοινωνικών ψυχολόγων είναι η υποκίνηση, δηλαδή οι παράγοντες που ωθούν τους εργαζόμενους προς την επίτευξη κάποιου στόχου. Από την θεωρεία των κλιμακούμενων αναγκών του Maslow (1954) (φυσιολογικές, ασφάλειας, κοινωνικές, εκτίμησης, αυτοπραγμάτωσης), στη θεωρεία των δύο παραγόντων του Herzberg (1966) (παράγοντες συντήρησης και παράγοντες υποκίνησης) έως τη θεωρεία της κάλυψης επίκτητων αναγκών (εξουσία, στόχοι, δεσμοί) του McClelland (1953), οι προσεγγίσεις έχουν δεχτεί κριτική για την εφαρμοσιμότητά τους, αλλά αποτελούν μια βάση για την κατανόηση της συμπεριφοράς στους χώρους εργασίας.

Έλεγχος

Ο έλεγχος βασίζεται στη μέτρηση της επίτευξης αποτελεσμάτων έναντι του προτύπου που δίνει ο προγραμματισμός και η διόρθωση των παρεκκλίσεων, ώστε να εξασφαλίζεται η επίτευξη των αντικειμενικών στόχων με βάση τα σχέδια (Koontz, O Donell, 1984). Άρα δε γίνεται στον αέρα αλλά με βάση τους στόχους (οι οποίοι κρίνονται επίσης) που είχαν τεθεί στην αρχή. Εμφανίζονται τρεις τύποι ελέγχου: ο προκαταρκτικός έλεγχος ή έλεγχος καθοδήγησης, ο έλεγχος κατά τη διαδικασία (screening control) και ο έλεγχος των αποτελεσμάτων (feedback control). Διαπιστώνεται λοιπόν ότι η αποτυχία θεωρείται ένα πιθανό σενάριο, το οποίο δε θεωρείται καταστροφή αλλά ευκαιρία για τον επαναπροσδιορισμό των στόχων και των προτεραιοτήτων ενός οργανισμού.

Συμπεράσματα

Από την παραπάνω πρόταση διαπιστώνεται πόσο αποφασισμένος (και πεπεισμένος) είναι ο καπιταλιστικός τρόπος διοίκησης για την επίτευξη του τελικού του στόχου. Μια ενδεχόμενη αποτυχία δεν αντιμετωπίζεται ως η καταστροφή των πάντων. Αντίθετα θεωρείται ως υπαρκτό ενδεχόμενο από την αρχή της προσπάθειας. Η πίστη και η θέληση εκπλήρωσης του στόχου δεν τον καθιστούν ως ένα αποκαλυπτικό θεολογικό σχήμα, αλλά ως συγκροτημένη προσπάθεια με όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά. Η αποτυχία λοιπόν δίνει αφορμή και συνιστά ευκαιρία για μελέτη, η οποία συμπεριλαμβάνεται στην όλη διαδικασία. Η αποτυχία δεν αφορά ευκαιρία για αναστοχασμό, ηττοπάθεια και καταστροφολογία/μεμψιμοιρία όπως είθισται στην αριστερή παράδοση, ούτε για αμφισβήτηση όλου του εγχειρήματος εξ αρχής. Αυτό ενδεχομένως ερμηνεύεται από την εμπιστοσύνη που δείχνουν οι καπιταλιστές στην ιστορία του ατόμου, και όχι στην ανά τόπο και χρόνο συγκυρία που εκφράζεται.
Πέρα όμως από την διαφορά ως προς την αποκαλυπτική (και δογματική) διάσταση του στόχου στην Αριστερά, πολλές άλλες όψεις του μοντέλου έκφρασής της, και κυρίως του κόμματος νέου τύπου, προσομοιάζουν στις πιο αυταρχικές εκφράσεις του μοντέλου που περιεγράφηκε προηγουμένως. Ακόμα και προσπάθειες αμφισβήτησης του κόμματος νέου τύπου, είτε από μια μεταρξιστική ή μετααναρχική σκοπιά, απλά οδήγησαν στην μετάβαση από το μοντέλο Απόλλων στο ακόμα πιο κλειστό μοντέλο Δίας, δείχνοντας μια τάση αποθέωσης του συμβολικού, με ταυτόχρονη μυσταγωγική προσέγγιση της πληροφορίας. Η αριστερά, όπως η Αλίκη και σε αντίθεση με τους καπιταλιστές, φαίνεται να μη τη νοιάζει προς τα που πάει, απλά να αισθάνεται ότι προχωράει. κΟ προβληματισμός είναι προφανώς ανοιχτός μέχρι την επίλυση του. Ταυτόχρονα θα μπορούσε να γίνει μια προσπάθεια λειτουργίας τουλάχιστον με πιο προοδευτικούς …καπιταλιστικούς όρους. Αν και ακόμα ο στόχος θα αντιμετωπίζεται ως παραμύθι. Αλλά και τα παραμύθια χρήσιμα είναι όπως αναφέρει ο Neil Gaiman στην εισαγωγή του Coraline (1996), όχι μόνο γιατί δείχνουν ότι υπάρχουν δράκοι, αλλά κυρίως γιατί δείχνουν πως να νικηθούν.

Βιβλιογραφία
1. Κάρολ Λιούις, Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, 1865
2. Σαΐτης Χ., Οργάνωση και διοίκηση της εκπαίδευσης. Θεωρία και πράξη, Αθήνα 1992
3. Κανελλόπουλος Χ., Εισαγωγή στην οργάνωση και διαχείριση επιχειρήσεων, Αθήνα 1994
4. Koontz H., O Donell C., Οργάνωση και διοίκηση. Μια συστημική και ενδεχομενική ανάλυση των διοικητικών λειτουργιών, εκδ. Παπαζήση Αθήνα 1984
5. Montana P., Charnov B.H., Μάνατζμεντ, εκδ. Κλειδάριθμος, Αθήνα 1993
6. Gray E.R., Smeltzer L.R. Management, The competitve edge, MacMillan Publishing Company, New York, 1989
7. Smith A., Into the nature and causes of the wealth of the nations, 1973
8. Certo S.C., Principles of modern management, Wm.C. Brown Company Publishers, USA 1980
9. Barnard C.I., The Functions of the Executive, Harvard University Press, Boston 1938
10. Handy C., Understanding Organizations, Penguin 1993
11. Kelman H.C.,Process of opinion change, Public Opinion Quarterly, 1961
12. Triandis H.C., Vassiliou V., Thomanek E.K., Social Status as determinant of social acceptance and friendship acceptance, Sociometry, 1966
13. Bass B.M., Leadership, Psychology and organizational behavior, Harper, New York, 1960
14. Blake R.R., Mouton J.S., The versatile manager: a grid profile, Homewood, Il 1981
15. Tannenbaum R., Schmidt W.H., How to choose a Leadership Pattern, Harvard Business Review, 1958
16. Masslow A.H., Motivation and personality, Harper and Row, New York, 1954
17. Herzberg F.., Work and nature of man, world Publishing Company, Cleveland 1966
18. McClelland D.C., The achievement Motive, Appleton Century Crofts, New York, 1953
19. Gaiman N., Coraline, εκδ. Οξύ, Αθήνα 1996