Τέχνη και δεξιά: Μεταξύ Frank Miller και Clint Eastwood

29/11/2016

Πάνος Χριστοδούλου

Η ιδέα προϋπήρχε, αλλά έγινε πιο έντονη σε μια βιβλιοπαρουσίαση την προηγούμενη βδομάδα στο Θυμωμένο Πορτραίτο στα Γιάννενα. Ο συγγραφέας Βασίλης Τζιράκης παρουσίαζε το βιβλίο του «Τα χρόνια ανάμεσα», ένα ενδιαφέρον ιστορικό μυθιστόρημα για τη Θεσσαλονίκη. Σε κάποιο σημείο, γύρω από μια συζήτηση για την πολιτική πορεία του Καζαντζάκη, ο συγγραφέας είπε  πως ο κόσμος δε μπορεί να αλλάξει χωρίς την τέχνη, συμπληρώνοντας πως τα δημιουργήματα αυτονομούνται από το δημιουργό τους.     

Όντως. Πώς όμως σύγχρονοι ακροδεξιοί παράγουν αριστουργήματα;

Ο συγγραφέας και σχεδιαστής κόμικ Frank Miller είναι ένα καλό πρώτο παράδειγμα. Υποστηρικτής του συντηρητικού εθνικιστικού τόξου των ΗΠΑ, επιθυμούσε να σχεδιάσει κόμικ με το Batman να πολεμά την Αλ Κάιντα την περίοδο της εισβολής των αμερικανικών στρατευμάτων. Έγινε γνωστός για τη σειρά Sin City, η οποία μεταφέρθηκε σε δύο ταινίες στη μεγάλη οθόνη. Στη σειρά αυτή παράλληλες ιστορίες εξελίσσονται σε μια ζοφερή αμερικανική πόλη. Στην αμαρτωλή πόλη κυριαρχεί η διαφθορά και η βία. Αμέτρητη βία. Οριακά δεν υπάρχει διάλογος, όλα λύνονται με μπουνιές και όπλα. Αν λύνονται βέβαια γιατί οι περιθωριακοί ήρωες του κόμικ: ιερόδουλες, πρώην αστυνομικοί, εκτελεστές, δεν έχουν καμία ελπίδα. Είναι καταδικασμένοι να χάσουν από την πόλη στην οποία ζουν, γεγονός το οποίο, όμως, δεν τους καταδυναστεύει αλλά τους απελευθερώνει. Το αγκαλιάζουν και αντιστέκονται, έστω και μάταια. Ο ίδιος ο Frank Miller έχει αναλάβει το σχέδιο με ένα απόκοσμο ασπρόμαυρο με μικρές δόσεις χρώματος, όπως ταιριάζει στην πραγματικότητα που περιγράφει.

Την ίδια μέθοδο ακολουθεί στο Batman: Year One, στο οποίο βασίστηκε εν πολλοίς η τριλογία του Nolan. Σε διαφορετικό σχέδιο, αλλά στο ίδιο στυλ κινούνται οι 300 (επίσης με δύο μεταφορές στη μεγάλη οθόνη): οι ιστορία των Σπαρτιατών του Λεωνίδα ενάντια στην Περσική Αυτοκρατορία του Ξέρξη. Το κόμικ το εμπνεύστηκε ως αλληγορία για την εκστρατεία των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν (υπέρ των ΗΠΑ). Παρόλα αυτά και παρότι και εδώ υπάρχει διάχυτος σεξισμός και μάτσο πρότυπο, διακρίνονται αντιφάσεις: η διαφθορά των ιερέων (δεν υπάρχει άγιος άνθρωπος που να μην αγαπά το χρήμα αναφέρει), ο ηρωισμός του αγώνα ακόμα κι όταν φαίνεται καταδικασμένος και μια επική ρομαντική σκηνή στο τέλος του βιβλίου. Ο ίδιος ρομαντισμός που εντοπίζεται στην αμαρτωλή πόλη, το θάρρος των ανθρώπων απέναντι στην καταδίκη τους. Τα μοτίβα μένουν αλλά η μοιρολατρία φεύγει στα δύο έργα του Miller: The Dark Knight Returns και The Dark Knight strikes again. Ο Batman αποφασίζει να μην αποδεχθεί τη ματαιότητα και να αλλάξει τους κανόνες του: σκοτώνει το Τζόκερ γιατί δε θέλει να στοιχειώνεται πλέον από τα θύματα του και συγκρούεται με το (τσιράκι του συστήματος εδώ) Superman. Ο στόχος εδώ δεν είναι η ηρωική έξοδος αλλά η έναρξη μιας επανάστασης.

Ο Frank Miller είναι υπέροχος μέσα από τις αντιφάσεις του. Αγκαλιάζει δύσκολα κοινωνικά θέματα και απλώνει τους χαρακτήρες του με πάθος, οργή και ρομαντισμό. Το σχέδιο ακολουθεί την επική γραφή. Βαδίζουμε, αναφέρουν οι Σπαρτιάτες. Οι διάλογοι είναι λιτοί και απέριττοι, όπως και το σκίτσο, αποτυπώνοντας, όμως,  άψογα την ατμόσφαιρα.

———

Ένα αντίστοιχο παράδειγμα του Frank Miller στον κινηματογράφο, τόσο από πλευρά πολιτική όσο και καλλιτεχνική, είναι ο Clint Eastwood. Ακροδεξιός, μέγας αντικομμουνιστής και φανατικός των ρεπουμπλικάνων, ο Eastwood διέπρεψε ως σκηνοθέτης. Στο Million Dollar Baby  ειρωνεύεται τους ιερείς, στο Gran Torino ακουμπά με μοναδικό και τραγικό τρόπο το θέμα του ρατσισμού, ενώ στη διλογία Letters From Iwo Jima και Flags of Our Fathers απομυθοποιεί τη μεγαλύτερη εθνικιστική ιστορία των ΗΠΑ για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο –κάτι σαν να περιέγραφε ένας Έλληνας την Καταστροφή της Σμύρνης υπό το πρίσμα των καταπιεσμένων Τούρκων Εργατών. Φυσικά, τέτοιο έργο δεν υπάρχει στην κατακλισμένη από αριστερούς διανοούμενους ελληνική πραγματικότητα. Και εδώ τα έργα είναι λιτά, οι ήρωες βίαιοι και εγκλωβισμένοι στην τραγική μοίρα τους, χωρίς όμως να φοβούνται να την προκαλέσουν, με μοναδικό κίνητρο την αίσθηση του δικαίου.

Η αίσθηση αυτή είναι ίσως που παρακινεί τόσο συντηρητικό κόσμο να δημιουργεί τόσο μεγάλα αριστουργήματα. Η αντίφαση της δεξιάς αντίληψης με την αίσθηση της καταπίεσης δημιουργεί τόσο ενδιαφέροντες και μοιραίους ήρωες. Από την άλλη, οι παραπάνω καλλιτέχνες, σε αντίθεση με τους αριστερούς, δε νιώθουν ενοχές απέναντι στα στερεότυπα του καπιταλισμού, δε νιώθουν ότι χρειάζεται να απολογηθούν για το αν είναι πατριώτες ή όχι. Και αυτό τους απελευθερώνει. Έχουν τη δυνατότητα να ακουμπήσουν κοινωνικά ζητήματα, όχι γιατί διάβασαν 40 τόμους μαρξισμού-λενινισμού, αλλά γιατί ζουν στην κοινωνία και την αντιμετωπίζουν χωρίς πολιτική ορθότητα και εξωραϊσμούς. Τελικά αυτό κάνει και τα έργα τους μεγάλα και την τέχνη στρατευμένη: η περιγραφή της πραγματικότητας και των αντιφάσεων της είναι στράτευση στην ανατροπή και όχι η αναπαραγωγή ενός κομματικού ξύλινου λόγου. Οι ιερόδουλες στο Sin City είναι αυτόνομες και φεμινιστικές φιγούρες γιατί περιγράφονται ως έχουν. Και φυσικά δεν επιδιώκουν να εμπλακούν με το κράτος (να γίνουν π.χ. διευθυντές σε κανένα πολιτιστικό οργανισμό). Γιατί η τέχνη τους είναι στρατευμένη στην κοινωνία και όχι στους χορηγούς.

Βέβαια δύσκολα παρουσιάζεται διέξοδος στα έργα τους, αλλά και το να αγωνίζεσαι ακόμα και όταν η λύση δεν είναι ορατή, είναι μια πράξη ριζοσπαστική. Εξάλλου και στους 300 η ήττα μετατρέπεται αιφνίδια σε νίκη λίγο πριν το τέλος, γιατί ακόμα και η νίκη είναι θέμα οπτικής.

———

Read also: Αμαρτωλή Πόλη, Το μεγάλο ξεπάστρεμα, Αυτός ο σάπιος μπάσταρδος, Η κυρία θέλει φόνο, Αξίες της Οικογένειας, Για κόλαση Αλερετούρ, Πιστόλια πουτάνες και ποτά, Ο σκοτεινός ιππότης επιστρέφει, ο σκοτεινός ιππότης χτυπά πάλι, Batman Year one, 300

Sea also: 300, Sin City, Sin City: a dame to kill for, The Spirit, 300: rise of an empire, Gran Torino, Million Dollar Baby, Letters from Iwo Jima, Flags of our fathers,  Batman Begins