Απόψεις

Ιδεολογικές συγκρούσεις και αστικές ατμόσφαιρες: η περίπτωση του Συντάγματος

06/03/2017

Δήμητρα Χάιδα-Μιχελάκου, Ιάσoνας Γιαννόπουλος και Μάνθος Βελογιάννης

Η ιδεολογία και η αναπαραγωγή της.

Ηγεμονία-Ιδεολογία

Ο Μαρξ εντοπίζει στο εποικοδόμημα (υπερδομή) το νομικό πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο δηλαδή το ίδιο το κράτος, το νομικό σύστημα, την ηθική, τον πολιτισμό, τη θρησκεία – συνολικά δηλαδή την ιδεολογία. Το κάθε κοινωνικοπολιτικό σύστημα (καπιταλισμός) για να συνεχίσει να υπάρχει, πρέπει να συντηρεί και να εξελίσσει πέρα από τις τεχνολογίες και τα μέσα παραγωγής, τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας και την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας και σε οξυμένες περιόδους να εφαρμόσει την καταστολή μέσω της υλικής βίας. Το κράτος δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση μια ουδέτερη κυβερνητική  μεταφορά όλων των υποκειμένων ενός κοινωνικού σχηματισμού αλλά αντίθετα μεταφορά της κυριαρχίας ενός ατόμου, υποκειμένου, κοινωνικού στρώματος ή τάξης.

Ο Gramsci χρησιμοποιούσε τον όρο ηγεμονία, για να ορίζει την κυριαρχία μιας κοινωνικής τάξεως επί των άλλων (π.χ. αστική ηγεμονία). Αυτή αντιπροσωπεύει όχι μόνο τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο, αλλά επίσης την ικανότητα της κυρίαρχης τάξεως να προβάλλει τη δική της κοσμοθεωρία, ούτως ώστε αυτοί που είναι υποτελείς της να τη δέχονται ως ‘λογική’ και ‘φυσική’.

Ο Allthuser δίνει μεγάλη έμφαση στα στοιχεία της υπερδομής και κυρίως στην ύπαρξη της φανταστικής τάξης -ιδεολογίας- μέσα σε αυτήν και τον έλεγχο της από τις δομές της εξουσίας. Το κράτος ως εκπρόσωπος του ελέγχου από την εκάστοτε κυρίαρχη τάξη αλλά και ισορροπιστής των διαταξικών και ενδοταξικών συγκρούσεων, χρησιμοποιεί ιδεολογικούς μηχανισμούς για την αναπαραγωγή του κοινωνικού μοντέλου που αντιπροσωπεύει. Στην προ-αστικοδημοκρατική διακυβέρνηση ο θρησκευτικός μηχανισμός είναι αυτός που έχει το ρόλο να αναπαράγει τα κυρίαρχα ιδεολογήματα. Η εκπαίδευση, η ηθική, τα τελετουργικά, η τέχνη, οι νόρμες συμπεριφοράς ακόμα και η υλική τιμωρία, όλα περνάνε από τα χέρια της εκκλησίας.Ιδιαίτερο ρόλο κατέχει ιστορικά ο θεσμός της οικογένειας αλλά και το μόρφωμα της εκπαίδευσης το οποίο είναι και το κεντρικό όργανο στην αναπαραγωγή του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, τόσο στην υλική κατανομή των υποκειμένων όσο και στην ιδεολογία: Οι βαθμίδες της εκπαίδευσης κατατάσσουν τους αυριανούς εργαζόμενους σε θέσεις παραγωγής όχι μόνο σε επίπεδο τεχνικών δεξιοτήτων αλλά και σε επίπεδο ιδεολογίας.

Βιοπολιτική

Με τον όρο «βιοπολιτική» εννοείται η έννοια που πρώτος ανέπτυξε ο γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ  σύμφωνα με την οποία, η πολιτική διαμορφώνει και μορφοποιεί τη ζωή του ανθρώπινου είδους στο σύνολο του. Είναι ο τρόπος με τον οποίο επιχειρήθηκε, από τον 18ο αιώνα και μετά, να εξορθολογιστούν τα προβλήματα που έθεσαν στη διακυβερνησιακή πρακτική τα φαινόμενα που χαρακτήριζαν ένα σύνολο ζώντων συγκροτημένων σε πληθυσμό: υγεία, υγιεινή, γεννητικότητα, μακροζωία, φυλές...».

Είτε ως μορφή συστηματικής και εξονυχιστικής κοινωνικής ρύθμισης από τη γραφειοκρατία, είτε ως ένα μοντέλο μεταφοράς της αγοραίας ορθολογικότητας σε χώρους μη οικονομικούς όπως η οικογένεια, η γεννητικότητα ή αναπαραγωγή και η παρανομία / παραβατικότητα, η βιοπολιτική τέμνει εγκάρσια σχεδόν κάθε μοντέλο φιλελεύθερης διακυβέρνησης, όπου αυτό έχει εφαρμοστεί. Για τον Φουκώ το σώμα είναι ο στόχος της άσκησης της εξουσίας ώστε να γίνει πειθήνιο, παραγωγικό, πολιτικά και οικονομικά χρήσιμο. Οι σχέσεις εξουσίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση αναφορικά με άλλους τύπους σχέσεων (οικονομικές διαδικασίες, σχέσεις γνώσης, σεξουαλικές σχέσεις) αλλά είναι ενύπαρκτες σ’ αυτές.

 

Χωρική έκφανση της ιδεολογίας και της ηγεμονίας

Πολιτικοί θεσμοί, ιδρύματα, επιχειρήσεις, συλλογικότητες, διεκδικούν τον δημόσιο χώρο. Αυτή η διεκδίκηση μετασχηματίζει την εικόνα, τη λειτουργία, τελικά την ατμόσφαιρα του. Η ίδια η έννοια του δημόσιου χώρου μεταλλάσσεται καθώς η κάθε πλευρά προσπαθεί να τον επανανοηματοδοτήσει και να τον οικειοποιηθεί με βάση τις ανάγκες και τα συμφέροντά της. Η πόλη γίνεται ένα πεδίο διαλεκτικών συγκρούσεων.

Η έννοια της ατμόσφαιρας μπορεί να διαβαστεί όχι μόνο σαν αποτέλεσμα της σύγκρουσης αλλά και σαν το κατεξοχήν πεδίο στο οποίο λαμβάνει χώρα η ίδια η σύγκρουσή. Η αστυνομία για παράδειγμα, με την συνεχή παρουσία της σε έναν δημόσιο χώρο δημιουργεί μια ατμόσφαιρα πειθάρχησης, η οποία λειτουργεί κατασταλτικά στις πολιτικές αναταράξεις. Αντίθετα, μια διαδήλωση, με την πολυφωνία και πολυχρωμία της, τα συνθήματα, τον «παλμό» δημιουργεί μια ατμόσφαιρα απειθαρχίας, που ανοίγει ενδεχόμενα και αυξάνει την δυναμική των επιθυμητών πολιτικών αλλαγών. Μέσω μιας σχεδιασμένης ατμόσφαιρας μπορεί να διαφημιστεί μια επιχείρηση ή να σηματοδοτήσει ένας θεσμός το κύρος του.  Άρα κάθε πλευρά της σύγκρουσης επεμβαίνει στην ατμόσφαιρά και την επανασχεδιάζει.

Η περίπτωση της πλατείας Συντάγματος είναι ιδιαίτερη καθώς αυτή η σύγκρουση συμπυκνώνεται σε έναν ενιαίο, με σχετικά σαφή όρια περιορισμένο χώρο. Η Βουλή , τα πολυτελή ξενοδοχεία, το υπουργείο, το πολυκατάστημα Public. Το σημείο κατάληξης όλων των διαδηλώσεων, το κέντρο κάθε επίσημου εορτασμού, αλλά και το πιο πιθανό σημείο να σου μοιράσουν διαφημιστικό φυλλάδιο. Πώς συμβιβάζεται (αν συμβιβάζεται) η πολυτέλεια της «Μεγάλης Βρετάνιας» με το κλίμα της εξέγερσης; Τι σημαίνει ένα πολυκατάστημα και ένα κέντρο αισθητικής απέναντί από τη Βουλή ενός κράτους. Τι «νιώθεις» στο Σύνταγμα; Παρακμή, κίνηση, επισημότητα, μεταβλητότητα, δύναμη,  αντίσταση είναι κάποιες από τις λέξεις που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, αλλά καμία δεν διεκδικεί με αξιώσεις την πρωτιά. Στο Σύνταγμά ο πόλεμος της ατμόσφαιρας μαίνεται ακόμα.

 

Οπτικές του σύγχρονου δημόσιου χώρου  

Σε μια μπαρόκ ή νεοκλασική πλατεία της δυτικής Ευρώπης, επιβλητικά δημόσια ή κρατικά κτήρια περιβάλλουν έναν επίπεδο χώρο οπού συναντά κανείς μνημεία και σιντριβάνια, καλλιτεχνικά προσεγμένα και συμμετρικά τοποθετημένα. Είναι μια πλατεία του Κράτους ή της Εκκλησίας, σχεδιασμένη ώστε να εμπνέει το σεβασμό. Υμνεί αόριστες έννοιες στις οποίες αναφέρονται οι συγκεκριμένοι θεσμοί εξουσίας, όπως η Ελευθερία και η Δικαιοσύνη, το Έθνος και η Πρόοδος. Συχνά, προσπαθεί να προσδώσει σε αυτές τις έννοιες μια αύρα αιωνιότητας. Κάτω από το βάρος αυτών των εννοιών και την επίβλεψη των θεσμών, εκτυλίσσεται η δημόσια ζωή. Αυτή, ανάλογα με την περίπτωση είναι λιγότερο η περισσότερο ελεγχόμενη. Όταν εμφανίζεται αντίδραση στους θεσμούς εξουσίας οι πλατείες αυτές είναι ο κατεξοχήν χώρος εκδήλωσης της. Οι αντιδρώντες συναντώνται με τον θεσμό ώστε να τον αντιμετωπίσουν. Αν όμως το δούμε από μια πιο υποψιασμένη οπτική, είναι αυτές οι βαριές έννοιες που κατοικούν στην πλατεία που υποχρεώνουν τους πολίτες να εκφραστούν σε αυτό το συγκεκριμένο χώρο. Γιατί, στην υποστήριξη ενός πολιτικού αιτήματος είναι πάντα χρήσιμη η αναφορά στα χωρίς απόδειξη και ορισμό αξιώματα, όπως ο λαός και η Ελευθερία, η Δημοκρατία.

 

Κάτι διαφορετικό συμβαίνει στην Times Square της Νέας Υόρκης. Έχουμε μια κατ’ όνομα μόνο πλατεία, μια συμβολή πολυσύχναστων δρόμων που αποτελεί όμως σημείο αναφοράς της πόλης. Εκεί γιορτάζεται για παράδειγμα η αλλαγή του έτους. Η αρχιτεκτονική των κτηρίων έχει ελάχιστη σημασία, καθώς είναι σχεδόν εξ’ ολοκλήρου καλυμμένα με διαφημίσεις. Είναι ένας χώρος που περιστασιακά μόνο γίνεται σημείο συγκέντρωσής ανθρώπων, αποτελεί όμως συμπύκνωσης της αυτοεικόνας της πόλης, που διαφημίζει τον εαυτό της ως πρωτεύουσα του παγκόσμιου εμπορίου. Ο χώρος αυτός λοιπόν δεν εκφράζει άχρονες πολιτικές αξίες, όπως οι νεοκλασικές πλατείες, αλλά είναι σημείο προσωρινής επίδειξης εικόνων και εμπειριών, σχεδιασμένων από επιχειρήσεις με σκοπό το κέρδος. Εδώ, ο νόμος της αγοράς και της ζήτησης, η κοινωνία της αγοράς και της κατανάλωσης γίνονται «αξίες», που αναπαράγονται και δημιουργούν ατμόσφαιρα, όπως και οι πολιτικές αξίες της νεοκλασικής πλατείας. Αλλά εδώ εγείρεται το ερώτημα : είναι αυτός ο χώρος πραγματικά ένας «δημόσιος χώρος» ; 

Ο προβληματισμός αυτός εντείνεται στην πιο σύγχρονή περίπτωσή των Malls. Εδώ έχουμε χώρους από την αρχή σχεδιασμένους από συγκεκριμένο επιχειρηματικό φορέα με σκοπό την υπενοικίαση σε άλλους επιχειρηματικούς φορείς. Κι όμως, αυτό το σχεδιασμένο και συγκεκριμένου σκοπού περιβάλλον διαφημίζεται σαν δημόσιος χώρος. Και πράγματι συμπεριλαμβάνει πολλές από τις εκφάνσεις της δημόσιας ζωής ( συναναστροφή, διασκέδαση, μάθηση κ.α.), με μια σημαντική εξαίρεση : την πολιτική. Ακόμα, ο χώρος, αυστηρά ελεγχόμενος από ιδιωτική ασφάλεια, αποκλείει τις κοινωνικές ομάδες αυτές που είτε δεν έχουν τα μέσα να καταναλώσουν είτε δεν συμβαδίζουν με το επιθυμητή εικόνα του χώρου. Έτσι, ενώ τα Malls υποκαθιστούν τις πλατείες σε ένα πλήθος λειτουργιών, είναι μάλλον άτοπο να τα εντάξουμε στους δημόσιους χώρους. Αντίστροφα, αν τα Malls θεωρηθούν δημόσιοι χώροι, ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον εκφυλισμό της έννοιας του δημόσιου σε μια συλλογή ιδιωτικοτήτων που αλληλεπιδρούν σε καθορισμένα πλαίσια. Ακόμα, το δημόσιο γίνεται ταξικά προσδιορισμένο και χάνεται ο καθολικός χαρακτήρας με τον οποίο είναι ως σήμερα συνυφασμένο.

Κάποια νέα παραδείγματα malls ωστόσο έχουν μια πιο περίπλοκή στρατηγική. Ο John Allen χρησιμοποιεί το παράδειγμα του Sony Center στην Potsdamer Platz του Βερολίνου για να περιγράψει μια νέα γενιά εμπορικών κέντρων, που δεν έχουν χαρακτήρα «αποκλεισμού» , αλλά «συμπερίληψης» (“including and not excluding”).[1] Σε αυτά τα κέντρα δεν είναι εμφανής η παρουσία των φυλάκων ασφαλείας. Ο χώρος δεν έχει την ατμόσφαιρά ενός αποστειρωμένου νησιού της κατανάλωσης. Η υποταγή όλων των επιμέρους λειτουργιών στην κεντρική επιχείρηση μετριάζεται και στο εμπορικό κέντρο περιλαμβάνονται κρατικά ιδρύματα, χώροι τέχνης και ευέλικτοι χώροι. Έτσι, αυτά τα νέα τύπου Malls, που επενδύουν στην « αποπλάνηση» όπως υποστηρίζει ο John Allen, επιχειρούν να ελαχιστοποιήσουν ή να αποκρύψουν τις διαφορές με το αρχέτυπό της πλατείας και διεκδικούν τον χαρακτηρισμό του δημόσιου χώρου.

Άνθρωποι, συλλογικότητες, πολιτικές οργανώσεις, κινήματα και επιχειρήσεις παρεμβαίνουν στον δημόσιο χώρο, συνήθως μέσω εφήμερων δράσεων, με πιο άμεσους τρόπους και παρουσιάζοντας μια εξωστρεφή στάση που ξεφεύγει από τα πλαίσια της εκάστοτε κτισμένης δομής. Καταλαμβάνοντας πλατείες, πεζοδρόμια, δρόμους, πάρκα οι διαφορετικές ομάδες παρουσιάζονται και προκαλούν γεγονότα. Διαφημιστικές καμπάνιες, αφίσες, πορείες, φεστιβάλ, πολιτιστικά δρώμενα γίνονται εργαλεία εξωστρεφούς παρέμβασης. Όλες αυτές οι ενέργειες αφήνουν χωρικό αποτύπωμα και δημιουργούν ατμόσφαιρες. Ομιλίες, Διαφημιστικοί μαραθώνιοι, προεκλογικά περίπτερα, παρελάσεις και συλλαλητήρια διαμορφώνουν προσωρινές ατμόσφαιρες. Τα νερά ταράσσονται όταν συλλογικότητες και κινήματα έρχονται να καταλάβουν και να επανανοηματοδοτήσουν το δημόσιο χώρο. Το occupy Wall Street, οι αγανακτισμένοι σε Ισπανία και Ελλάδα, το πρόσφατο Nuit Debout της Γαλλίας είναι τέτοια παραδείγματα. Οι πρακτικές αυτές βέβαια μπορούν να βρεθούν και παλαιότερα, κυρίως στον αναρχικό χώρο, ο οποίος επιχειρεί να αποκόψει το δημόσιο από το κρατικό εισάγοντας το πρόταγμα της αυτοοργάνωσης. Στα σύγχρονα κινήματα κατάληψης, η νεοκλασική πλατεία με το πυκνό πολιτικό της περιεχόμενο επιζεί, αλλά η επισημότητα και ο κρατικός έλεγχος υπονομεύονται, προς όφελος της αμφισβήτησης και της συλλογικής διαχείρισης.

Στρατιωτική παρέλαση για την επέτειο λήξης του Β ΠΠ στην Μόσχα

Συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ στην Αθήνα το 2009

Πλατεία Δημοκρατίας, Παρίσι 2016 : Κίνημα Nuit Debout

 

Η Περίπτωση του Συντάγματος

Η πλατεία του Συντάγματος χρησιμοποιείται ως παράδειγμα για να μελετηθούν οι χωρικές εκφάνσεις και συγκρούσεις των διαφορετικών ιδεολογικών προταγμάτων, των διαφορετικών ατμοσφαιρών που προσδοκούν και επιχειρούν να επιβληθούν. Οι τέσσερις πλευρές που περικλείουν την πλατεία καταλαμβάνονται από διαφορετικούς θεσμούς και παρουσιάζουν μια μεγάλη πυκνότητα διαφορετικών και αντιπαρατιθέμενων δραστηριοτήτων και νοημάτων. Το κοινοβούλιο ως το απόλυτο σύμβολο του ελληνικού κράτους καταλαμβάνει την μία πλευρά της πλατείας κυριαρχώντας χωρικά. Στην δεύτερη πλευρά βρίσκονται τρεις πολυτελείς ξενοδοχειακές μονάδες με σημαντικότερη αυτή της Μεγάλης Βρετανίας που λειτουργεί στο Σύνταγμα από το 1874 και διαθέτει ιστορική σημασία. Η παρουσία αυτών των ξενοδοχείων στο κεντρικότερο σημείο της Αθήνας και ίσως της χώρας, αποτυπώνει την σημαντική θέση που κατέχει η τουριστική ανάπτυξη στην οικονομική, πολιτική, κοινωνική δομή της χώρας. Η Τρίτη και η τέταρτη πλευρά παρουσιάζουν μια ποικιλομορφία ως προς το τι δομές φιλοξενούν. Μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις και τράπεζες σε συνδυασμό με κρατικές υπηρεσίες αλλά και χώρους εστίασης, εναλλάσσονται και αλλάζουν διαρκώς αναδεικνύοντας μια ευέλικτη, συνεχώς μεταβαλλόμενη κατάσταση. Αυτές οι πλευρές αποτελούνται από μεγάλα κτίρια-αθηναϊκά μέγαρα που προσφέρονται για ενοικίαση.

 

Ανάλυση

Μέσα από μια σειρά φωτογραφιών από το διαδίκτυο και το Google Earth, προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε στις όψεις των κτιρίων του Συντάγματος τα στοιχεία που συγκροτούν αστική ατμόσφαιρα. Απομονώσαμε έτσι, αρχιτεκτονικά στοιχεία, σημαίες και logο που χτίζουν τον μύθο του κάθε κτιρίου. Παρατηρήσαμε, ότι τα εργαλεία που δημιουργουν αυτόν τον μύθο  διαφέρουν ανάλογα με τον θεσμό που εκπροσοπείται και τον ρόλο του.  Έπειτα, χρησιμοποιήσαμε φωτογράφίες από διαδηλώσεις στο Σύνταγμα, όπου η παρουσία του κόσμου, οι σημαίες και τα πανό του, ανταγωνίζονται τις όψεις. Κρατώντας ξανά τα στοιχεία που θεωρούμε απαραίτητα, προσπαθήσαμε να δούμε ποιος επικρατέι την στιγμή της μαζικής διαμαρτυρίας. Τέλος, κάναμε μια ειρωνική αρχιτεκτονική πρόταση – πείραμα με αναφορά την Times Square: Οι όψεις των κτιρίων καταλαμβάνονται από τα logo τους. Η ιδεολογία που εκπροσωπεί το κάθε κτίριο έρχεται στην επιφάνεια σε σημείο υπερβολής.

 

 

Πλευρά 1

 

Από πλατεία

 

Όψεις βουλής και μνημείου

 

Συγκέντρωση

 

 

Πρόταση

 

2η πλευρά

Από την πλατεία

 

 

 

Επίπεδο ισογείου

 

Συγκέντρωση

 

Πρόταση

 

3η πλευρά

Κτήριο 9

 

Επίπεδο ισογειών

 

Κτήριο 8

 

Κτήριο 10

 

Πρόταση

 

4ή πλευρά

 

Επίπεδο ισογείων

 

Συγκέντρωση

 

Πρόταση

 

Κάποια πρώτα συμπεράσματα

Επιχειρώντας μια ανάλυση των τεσσάρων πλευρών του Συντάματος με εργαλείο την αφαίρεση, διαπιστώσαμε ότι οι εικόνες που παρήγαμε δεν μπορούσαν να έχουν μια απόλυτη συνοχή και αντιστοιχία μεταξύ τους. Δυσκολευτήκαμε ιδιαίτερα, για παράδειγμα να βρούμε τα στοιχεία που συγκροτούν ατμόσφαιρά στην 4η πλευρά, ενώ στην πλευρά της βουλής αντίθετα η δυσκολία ήταν στο τι θα αφαιρούσαμε.

Αυτή η δυσκολία σχετίζεται άμεσα με την πραγματική έλλειψη συνοχής που διαπιστώνουμε στην πλατεία. Δεν έχει υπάρξει κεντρικός σχεδιασμός για το σύνολο των κτηρίων της πλατείας. Κάθε πλευρά καταλαμβάνουν διαφορετικοί παίκτες, που αγωνίζονται με διαφορετικά όπλα. Στην 1η πλευρά έχουμε τον θεσμό του κράτους, που δημιουργεί ατμόσφαιρά με τα εργαλεία του νεοκλασσικισμού ( κολώνες και αετώματα βουλής ) και με τα εθνικά συμβολά ( ευζωνοί, ελληνική σημαία, γαλανό και λευκό ). Στην πλευρά των ξενοδοχείων είναι πολύ σημαντική μια σειρά στοιχείων πολυτέλειας, αλλά και οριοθέτησης του χώρου. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι αυτές οι επιχειρήσεις επιθυμούν να δημιουργήσουν μια κατάσταση κλειστού παράδεισού μέσα στην αστική πολυπλοκότητα, και έτσι καταλαμβάνουν από αυτή τον χωρό μπροστά στα πεζοδρόμια (όπου και το χαρακτηριστικό αυτοκίνητο του σωφέρ) και τον προστατευουν. Στην τρίτη και την τέταρτη πλευρά τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα, καθώς δεν υπάρχει μία λειτουργία: δημόσιοι θεσμοί μπλέκονται με καταστήματα στα ισόγεια, ενώ στους ορόφους έχουμε ανώνυμες κατοικίες και επιχειρήσεις. Εδώ έχουμε μια πολύ κοντινή και άμεση σύγκρουση ατμοσφαιρών. Στην τέταρτη πλευρά, δίπλα στην Eurobank, αναρχικοί έχουν δημιουργήσει μια αντιπαραθετική ατμόσφαιρά με το σύνθημα στον τοίχο (εικόνα επιπέδου ισογείων). Πίσω από το περίπτερο, στην ίδια εικόνα κρύβεται ένα ΚΕΠ, του οποιού το λόγκο δεν φαίνεται, σε αντίθεση με τα ιδιαίτερα εμφανή λόγκο της coca cola και  molto. Όταν έχουμε μια συγκέντρωση με φόντο αυτή τη πλευρά, τα κτήρια αδυνατούν να ανταγωνιστούν την πυκνή ατμόσφαιρα του πλήθους, όχι μόνο λόγω της ασήμαντης αρχιτεκτονικής τους, αλλά και επειδή δεν στεγάζουν φορείς εξουσίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η πλευρά είναι ένα αγραφό χαρτί, ένας υποδοχέας δυναμικών που δεν προέρχονται από τα κτήρια και της λειτουργίες τους, αλλά απο το σύνολο του περιβάλλοντα χώρου και της κοινωνικού γίγνεσθαι. Για αυτό και στον πειραματισμό, αυτή η πλευρά γίνεται ένα λευκό πλαίσιο που θα δεχθεί διαφημίσεις.

Με αυτά τα δεδομένα μπορούμε τελικά να απορρίψουμε την ύπαρξη μιας εννιαίας «ατμόσφαιρας του συντάγματος». Θα ήταν σωστό να μιλήσουμε για «θραυσματα ατμοσφαιρών», διακριτών μεταξύ τους, παρά τις κάποιες αναλογίες που μπορεί να υπάρχουν. Αλλιώτικά, θα λέγαμε ότι έχουμε να κάνουμε με έναν δημόσιο χώρο που λειτουργεί σαν «ανοιχτός υποδοχέας» για την κοινωνική πάλη και τους ανταγωνισμούς, αποτέλεσμα της οποίας είναι η δημιουργία λιγότερο ή περισσότερο μόνιμων ατμοσφαιρών, που αφήνουν στίγματα. Αλλά ίσως τα στίγματα αυτά να δημιουργούν ξανά μια δικιά τους ατμόσφαιρα, ατμόσφαιρα σύγχυσης ή ατμόσφαιρα αναμονής για το τελός ενός πόλεμου που μαίνεται, και δεν γνωρίζουμε καθόλου τον νικητή. Και αυτή μπορεί να θεωρηθεί μια ατμόσφαιρα με ξεκάθαρη ύπαρξη, η ατμόσφαιρα του ελληνικού δημόσιου χώρου, που είναι ακόμα διακύβευμα.

 

[1]  Allen, John (2006). Ambient power: Berlin’s Potsdamer Platz and the seductive logic of public spaces.  Urban Studies, 43(2) pp. 441–455.