Απόψεις

Για τον Τέοντορ Μπέργκμαν (7 Μαρτίου 1916 – 12 Ιουνίου 2017)

04/07/2017

Νίκος Σκοπλάκης

Τον μήνα που πέρασε – και πιο συγκεκριμένα στις 12 Ιουνίου – πέθανε σε ηλικία 101 ετών μια σπουδαία και ξεχωριστή μορφή του ανανεωτικού και κριτικού κομμουνισμού στη Γερμανία: Ο Τέοντορ Μπέργκμαν (Theodor Bergmann). Ο Μπέργκμαν γεννήθηκε το 1916 σε μια πολυμελή εβραϊκή οικογένεια και από την εφηβεία του εντάχθηκε στις γραμμές του κομμουνιστικού κινήματος. Γρήγορα ακολούθησε την αριστερή αντισταλινική πτέρυγα του ΚΚΓ στην ξεχωριστή συγκρότησή της∙ με αναφορές στο λουξεμβουργιανό και το τροτσκιστικό ρεύμα και στις αναλύσεις του Άουγκουστ Τάλχαϊμερ, στάθηκε πολέμιος κάθε δογματισμού, κάθε νόθευσης της εσωκομματικής δημοκρατίας και κάθε αυταρχικής παρέκκλισης στο εσωτερικό του κομμουνιστικού κινήματος. Πέρασε από άγρια παρανομία, έζησε τις προσπάθειες για την ανασυγκρότηση του κομμουνιστικού χώρου σε πολύ δύσκολες συνθήκες, το 1975 κυνηγήθηκε από το αστυνομικό κράτος της Δυτικής Γερμανίας.

Ασυμβίβαστος πολέμιος της σοσιαλδημοκρατικής ενσωμάτωσης και του σταλινισμού, έχαιρε μεγάλου κύρους στον κόσμο της γερμανικής αριστεράς. Μέχρι τον θάνατό του, υπήρξε μέλος του κόμματος Die Linke και της αντικαπιταλιστικής του πτέρυγας. Ακόμα και μετά τα 90 χρόνια του, παρέμεινε ακατάβλητος αγωνιστής, προσηνής και με αντιπάθεια σε κάθε μορφή γραφειοκρατικής αντίληψης. Υπερασπιζόταν κριτικά αλλά μαχητικά την Κούβα, συμμετείχε σε όλες τις κινητοποιήσεις των εργαζομένων στα πολυκαταστήματα H&M, στήριζε με κάθε τρόπο τις αντιφασιστικές πρωτοβουλίες∙ γι’ αυτό, η αριστερή νεολαία solid τον ανακήρυξε επίτιμο μέλος της στη Στουτγκάρδη, την πόλη όπου έμενε κατά τα τελευταία χρόνια της μακράς ζωής του. Ο Τέοντορ Μπέργκμαν υπήρξε για ένα διάστημα καθηγητής αγροτικής οικονομίας στο πανεπιστήμιο της Στουτγκάρδης – Χόενχαϊμ.

Αφήνει σημαντικό και πλούσιο επιστημονικό, θεωρητικό και ιστοριογραφικό έργο, το οποίο αξίζει να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης και στα χρόνια που έρχονται. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να κάνουμε στη μονογραφία του με τίτλο «Οι αιρετικοί του κομμουνισμού» («Ketzer im Kommunismus»), στο οποίο βιογραφεί με συναρπαστικό τρόπο 23 πρόσωπα – «κομμουνιστικές εναλλακτικές λύσεις απέναντι στον σταλινισμό», όπως σημειώνει ο ίδιος ο Μπέργκμαν στον πρόλογο του βιβλίου – από τη Λούξεμπουργκ και τον Τρότσκι, μέχρι τον Βικτόρ Σερζ, τους κομμουνιστές της Γιουγκοσλαβίας, τον Φραντς Φανόν. Μεγαλύτερος αδελφός του ήταν ο επίσης εμβληματικός κομμουνιστής, συνδικαλιστής, δραστήριος υποστηρικτής του κινήματος ειρήνης και δικαιωμάτων των πολιτικών κρατουμένων, Γιόζεφ Μπέργκμαν (1913-2005). Ακολουθούν εκτεταμένα αποσπάσματα από ένα αυτοβιογραφικό κείμενο του Τέοντορ Μπέργκμαν για την εφημερίδα των εβραϊκών κοινοτήτων, Jüdische Allgemeine, από τις 7 Ιουλίου του 1914, με τίτλο «80 χρόνια κομμουνιστής» («Seit 80 Jahren Kommunist») :

«[…] Γεννήθηκα το 1916 στο Βερολίνο – καταμεσής του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήμουν το έβδομο από οκτώ παιδιά. Ο πατέρας μου ήταν ραβίνος, αλλά δεν μπόρεσε να μας επηρεάσει πολύ. Μέχρι σήμερα δεν μπορώ να βρω στη θρησκεία απαντήσεις στα μεγάλα μας ερωτήματα. Νομίζω πως εναπόκειται σ’ εμάς να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο. Έπρεπε να αφήσω νωρίς το Βερολίνο: Στις 7 Μαρτίου 1933 – ήταν τα δέκατα έβδομα γενέθλιά μου – χτύπησαν τα S.A. την πόρτα μας στις 4.30 τα ξημερώματα και ήθελαν να κάνουν έρευνα στο σπίτι μας. Η μητέρα μου βρισκόταν σε ετοιμότητα και τους είπε να έρθουν την επόμενη μέρα, διότι είχα πάει να θάψω τη γιαγιά μου. Μιάμιση ώρα αργότερα, η μητέρα μου με πήγε με ένα εισιτήριο, διαβατήριο, λίγα ρουχαλάκια και πέντε μάρκα στον σιδηροδρομικό σταθμό «Άνχαλτερ Μπάνχοφ» του Βερολίνου. Πήγα πρώτα στο Ζάαρμπρικεν, όπου περίμενα την άδεια ταξιδιού για την Παλαιστίνη. Μόλις έφτασα, εργάστηκα σε διάφορες φυτείες εκεί. Αλλά δεν έμεινα πολύ, διότι ήθελα να επιστρέψω στην Ευρώπη και να δραστηριοποιηθώ πολιτικά. Έτσι
πήγα στην Τσεχοσλοβακία και σπούδασα εκεί. Λίγο πριν από την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων, διέφυγα στη Σουηδία. Εκεί πρώτα εργάστηκα σε αγρόκτημα και κατόπιν σε ορυχείο. Μονάχα το 1946 κατόρθωσα να επιστρέψω στη Γερμανία.

Οι γονείς μου και τα πιο πολλά από τα αδέλφια μου ζούσαν ήδη από μερικά χρόνια στην Παλαιστίνη. Όλοι τους επέζησαν – εκτός από τον αδελφό μου τον Άλφρεντ. Το 1933 κρατήθηκε για ένα χρονικό διάστημα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μόλις βγήκε, πήγε στην Ελβετία, πήρε το ντοκτορά του στη Βασιλεία κι εργάστηκε εκεί ως γιατρός σε διάφορα νοσοκομεία. Είχε τις καλύτερες συστάσεις από τον ιατρικό σύλλογο της Ελβετίας και υπήρχαν ελλείψεις ιατρικού προσωπικού, αλλά, προφανώς, το γερμανικό προξενείο στη Βασιλεία είχε απαιτήσει την απέλασή του. Οι αρχές στη γερμανόφωνη Ελβετία είχαν πολλές φιλίες με τον Χίτλερ κι έτσι παρέδωσαν τον αδελφό μου στη Γερμανία στις 20 Απριλίου του 1940. Δολοφονήθηκε στο Βερολίνο.

[…] Όλη μου τη ζωή ταξίδεψα πολύ και ευχαρίστως. Με ενδιέφεραν τα πειράματα ανανέωσης του σοσιαλισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Αργότερα έδωσα επιστημονικές διαλέξεις παντού στον κόσμο. Η πρώτη ήταν στην Ινδία, το Πακιστάν και τη Σρι Λάνκα για την εισαγωγή μηχανών στη γεωργία. Έμαθα πολλά εκεί, ήταν μια ανταλλαγή επιστημονικής γνώσης.

Αργότερα ενδιαφέρθηκα για αυτά που κάνει στη Βολιβία ο Έβο Μοράλες, επικεφαλής των καλλιεργητών κόκας και σημερινός αρχηγός του κράτους. Γι’ αυτό ταξίδεψα πριν από λίγα χρόνια στη Βολιβία μαζί με μια πρώην φοιτήτρια – εν τω μεταξύ είναι καθηγήτρια – και μελέτησα πώς εκτρέφουν ζώα οι Ινδιάνοι σε 4.200 μέτρα ύψος. Είμαι άνθρωπος ανοιχτών οριζόντων. Ξέρω πως είμαι Εβραίος κι έχω καθήκον εναντίον του αντισημιτισμού και των ναζιστικών εγκλημάτων, αλλά σκέφτομαι διεθνιστικά. Ξέρω πως το Ισραήλ είναι μια χώρα σαν τις άλλες – με πλούσιους και φτωχούς, με σοσιαλιστές και χοντροκέφαλους, με πραγματικά θρησκευόμενους και μ’ εκείνους που επικαλούνται τον καλό Θεό για να βασανίσουν.

Είμαι κριτικός κομμουνιστής. Οι δάσκαλοί μου δεν συμφώνησαν ποτέ με τον Στάλιν. Υποστήριζαν την άποψη πως έπρεπε να υπάρχουν σοσιαλιστικές χώρες. Ήθελαν ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική στη Γερμανία, κομμουνισμό με εσωκομματική δημοκρατία, ήταν εναντίον των δικών της Μόσχας, αλλά είχαν, φυσικά, την άποψη, πως όταν ο Στάλιν πολεμάει τον Χίτλερ, πρέπει να υποστηρίζουμε την Ε.Σ.Σ.Δ. Όχι τον Στάλιν, αλλά την Ε.Σ.Σ.Δ.! Πρέπει πάντα να διακρίνουμε τη χώρα από τους κυβερνήτες της!

[…] Είμαι άνθρωπος που διατηρεί το δικαίωμα στη γνώμη του, αλλά επίσης άνθρωπος με προσήλωση και νομίζω πως στην αριστερά χρειαζόμαστε λιγάκι παραπάνω προσήλωση και συντροφικότητα. Στο κόμμα Die Linke υπάρχουν όλες οι τάσεις. Είμαστε ένα νέο κόμμα.

[…] Εδώ και 33 χρόνια βρίσκομαι στο σπίτι μου. Όταν έφυγα από το πανεπιστήμιο το 1981, θα μπορούσα να συνεχίσω την ακαδημαϊκή μου δραστηριότητα, αλλά η σύζυγός μου, η Γκρέτελ, ήταν άρρωστη. Και δεν ήθελα να κάθομαι στο γραφείο. Αποσύρθηκα, λοιπόν, από το πανεπιστήμιο, αλλά διατηρούσα επαφές με φοιτητές και υποψήφιους διδάκτορες. Αργότερα ασχολήθηκα με τα αγαπημένα μου θέματα∙ ιδίως το ινστιτούτο Γκέτε είχε πολύ καλή άποψη για μένα, διότι δεν απαίτησα ποτέ πληρωμή. Μου πρότειναν μερικά μεγάλα ταξίδια: στη Νοτιοανατολική Ασία, στη Γαλλία, στη Σκανδιναβία. Εκεί έδινα διαλέξεις σε ινστιτούτα αγροτικής οικονομίας και σε πανεπιστήμια. Είχα και κάποιες προσκλήσεις να γνωμοδοτήσω για τη γερμανική υπηρεσία ανάπτυξης. Επειδή, όμως, δεν έγραφα καλά πράγματα, κόπηκαν σύντομα και οι προσκλήσεις. Ε, καλά, δεν σπάραξα γι’ αυτό!».